قلعه دختر ساوه
قلعه دختر ساوه یا قیز قلعه یکی از مهمترین آثار شگفت‌انگیز معماری کشور در مناطق مرتفع و سخت‌گذر ایران در دوره باستان که تاکنون ناشناخته مانده می‌باشد . عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن در این منطقه به حدی جالب است که می‌توان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بین‌المللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد . قصر ، عبادتگاه و دژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده که از سه طرف شرق ، غرب و جنوب بوسیله صخره‌های متعدد دیگری احاطه شده است .
از نمای شمالی قلعه سه قله صخره‌ای بلند مشاهده می‌شود که قصر و قلعه در نوک قله‌ای که در وسط قرار گرفته ساخته شده و این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است . در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است ، رودخانه ضلع شرقی دایمی ، اما رودخانه‌ای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی است . نزدیکترین آبادی به قلعه ، روستای قیز قلعه است که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه می‌شود ، بعد از قیزقلعه ، روستای سرخه‌ده است که در کنار رودخانه قره‌چای قرار دارد و قلعه از روی پل سرخده به راحتی قابل دید است .
قلعه از دو بخش اصلی دژ دفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود 3000 متر مربع مساحت دارد . دروازه ورودی در ضلع شرقی صخره قرار دارد که بعد از عبور از رودخانه کوچک ، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می‌شود . با عبور از این دروازه باید حدود 100 متر دامنه شیب دار ضلع جنوب شرقی صخره را برای رسیدن به نوک قلعه که ساختمان اصلی قصر (نیایشگاه) قرار دارد را طی نمود ، شیب دامنه جنوب شرقی حدود 60 درصد است . تمامی دیواره صخره به صورت پرتگاه می‌باشد و هر نقطعه‌ای که احساس می‌شده می‌توان از آن عبور نمود با سنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است ، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی ، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد .
ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می‌گرفته که با مهارت ویژه‌ای استتار شده‌اند و استتار راه پله‌ها با ساختن دیواری از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیواره‌های صخره صورت گرفته است . پنج راه پله پشتی بنا و دو راه پله درغرب بنا که در کنار پرتگاه در ارتفاع چند متری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاقهای تعبیه شده در دل صخره منتهی می‌شوند . از پله‌های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده می‌شده و از پله‌های غربی برای وررد و خروج مقامات به داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می‌شده است .
در مقابل راه پله‌های غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت و آمد ساکنان قلعه بوده و اتاقهای قلعه تو در تو و به یکدیگر ارتباط داشته‌اند . با توجه به ارتفاع دیواره و طاقهای فرو ریخته احتمال می‌رود که بنای قصر دارای طبقه دوم و سوم هم بوده و در سمت دروازه ورودی ، بنای دیگری وجود دارد که احتمالا برای عبادتگاه مورد استفاده بوده و این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه (دریاچه ساوه) و در جهت خلاف قبله می‌باشد . در اطراف کاخ اصلی حفره‌های متعددی برای ذخیره آب ساخته شده و لوله‌های سفالی شکسته‌ای در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب می‌باشد .
بنای قیز قلعه کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده و دارای چهار برج دیده‌بانی در ضلع شمالی ، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شده است . از نظر قدمت و کاربرد بنا ، براساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات به عمل آمده در خصوص قلعه‌های دختر ساخته شده در ایران می‌توان به سوابق معبد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود . براساس این تحقیقات ، قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده ، محراب ساخته شده بر روی دریاچه ساوه در قلعه این احتمال را بیشتر می‌کند .
بنای تاریخی قلعه دختر در تاریخ 1382/2/9به شماره 8600 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است . جاده ساوه به همدان ، روستای سرخه‌ده ، عبور از میان روستا و عبور از پل ساخته شده بر روی رودخانه قره چای ، حرکت به سوی روستای قیز قلعه و عبور از میان روستا و طی مسیر حدود یک هزار و 500 متر که تماما با وسیله نقلیه سواری قابل انجام است ، فاصله قیز قلعه تا ساوه حدود 23 کیلومتر است .